Tolga Tören
Son günlerde dünya ekonomisinde ABD kaynaklı yeni bir “dalgalanma”dan bahsediliyor. Bir dönem “kira öder gibi evinizin taksidini ödeyin” yollu söylemlerle parlatılan Mortgage Sistemi ABD’de sıkıntı yaratmış gibi görünüyor. Görünüyor diyoruz çünkü dünya ekonomisinde şu anda yaşananları sadece Mortgage’e bağlamak, sadece olayları olaylarla açıklamak olur. Yani söylenmek istenen odur ki, dalgalanan Mortgage Piyasası değildir. Zaten ortaya çıkışından beri bir hayli dalgalanan bir sistem içinde yaşıyoruz. 1873, 1929 ve nihayetinde 1970’ler. Bu sonuncusunun etkileri hala devam eder nitelikte. Ve o sistemin adını koymadan, o sistemin, Bertell Ollman’ın deyimiyle “içsel ilişkiler”ini çözümlemeden yapılacak her analiz, her “dalgalanma” analizi eksikli kalacaktır. Her ne kadar böyle bir girizgâh yapmışsak da “kapitalizmin krizleri” analizi yapacak değiliz, böyle kısa ve sadece basit bir gündeme dair bir çift laf etme amacı güden bir yazıda. Sadece, son dönemde kimi medya kurumlarında tartışılan bir soruya, çok basit bir soruya yanıt vermek niyetindeyiz. “ABD’de yaşanan ‘kriz’ AKP’nin politikalarında ne gibi değişiklikler ortaya çıkaracak?” Ya da çıkaracak mı? Önce AKP’ye dair bir çift laf etmek gerekli bu sorunun yanıtlanması için. Nedir AKP? Kimilerine göre İslamcı sermayenin, kimilerine göre ise küçük ve orta boy işletmelerin temsilcisi AKP. Peki sadece bu mu? Her şeyden önce AKP’yi İslamcı sermayenin temsilcisi olarak saydığımızda konuyu sadece kültürel kavramlarla açıklaşmış oluyoruz. Öte yandan AKP’ye örneğin sadece MÜSİAD’ın destek vermediğini, TÜSİAD’dan TOBB’a kadar birçok farklı sermaye grubunun destek verdiğini düşündüğümüzde de bu açıklama yetersiz kalıyor. Ayrıca 1960’larda İslami sermaye olarak adlandırılan ve aynı zamanda kendisini de o şekilde tanımlayan sermaye gruplarının desteğini alan Erbakan geleneğinin, sonradan TÜSİAD’da örgütlenecek olan (ana akım) sermayeye sert söylemleri olduğu halde, AKP’nin böyle bir söylemi de yok. Bilakis AKP iktidara geldiğinden bugüne TÜSİAD’da örgütlenmiş olan ana akım sermayenin desteğini almadan iktidarda kalamayacağının bilincinde olduğunu gösterdi hep. Ancak şurası kesin: Türkiye’de artık TÜSİAD’da örgütlenen ana akım sermayenin dışında, birikim olanaklarını güçlendirmeye çalışan, bu anlamda Türkiye’nin sermaye birikim sürecinde söz sahibi olmak isteyen başka sermaye grupları da var. Bunlar ne küçük ya da orta boy ne de sadece İslamcı olmakla tanımlanabilir. Büyüdüler, serpildiler, dışa açıldılar ya da açılmayı gerektirecek kadar birikim elde ettiler. İçlerinde eskiden ya da halen kendilerini İslami sermaye olarak tanımlayanların olduğu da doğrudur. Ama örneğin eskiden bu kesim bankacılık yapmaz iken, örneğin faizi haram sayarken, artık kurdukları finans kurumlarına “katılım bankası” deyiverdiler. Katılımlı ya da katılımsız, eskiden özel finans kurumu iken, nihayetinde banka oluverdiler yani. Ya da İslamcı denenlerin yanına birçok bölgede farklı işler yürüten yenileri eklendi. AKP’nin bu zamana kadar ki “başarı”sı da, Türkiye’nin sermaye birikim sürecinin bu iki aktörünün ortak sözcüsü olabildiği ölçüde gerçekleşti. Yani Türkiye sermayesinin, 1970’lerden beri TÜSİAD’da örgütlenme gereği hisseden ana akım sermayesi ile ana akımın dışında kalan, ama birikim olanaklarını önemli ölçüde genişleten sermaye gruplarının. Elbette ki, bu ortak sözcü olma durumuna erişmek kolay olmadı, bilakis bu süreçte Türkiye sermayesinin bu farklı akımları arasında önemli gerilimler de yaşandı:
- AKP iktidara gelmeden kısa bir süre önce Türkiye sermayesinin en büyüklerinden birisi olan Rahmi Koç’un, CNN Türk’te katıldığı bir programda, Tayyip Erdoğan’ın bir milyar dolarlık servetinin kaynağını sorgulaması;
- Kamu İhale Yasası’nın çıkarılması sürecinde ana akım sermaye ile hükümet arasında yaşanmış olan gerginlikler;
- Geçtiğimiz yıllarda Başbakan’ın, TÜSİAD Yönetim Kurulu Başkanı Ömer Sabancı’nın, Dünya Kadınlar Günü eylemlerinde kadınlara reva görülen devlet terörünü eleştirmesini, "Amcasının katili orda dururken, onların ağzıyla, işlerine yarayacak demeç veriyor" sözleriyle yanıtlaması;
- Mustafa Koç'un, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörü Yücel Aşkın’a açılan davayı onaylamadığını açıklamasının ardından, yargıya müdahale ettiği gerekçesiyle Mustafa Koç’u mahkemeye vermesi;
- Gene geçtiğimiz yıllarda Merkez Bankası’na Başkan atanması sürecinde, Erdoğan’ın, Merkez Bankası’nın başında Süreyya Serdengeçti’nin kalmasını isteyen Erol Sabancı’ya “Kendisi yatırım yaparken gelip bize mi danışıyor?” biçimindeki sert çıkışı bu çatışmaların bazı görünümleri idi.
Ancak görünen o ki AKP son dönemlerde Türkiye sermayesinin farklı kesimleri arasında denge kurmayı başardı. Bir diğer ifade ile AKP Türkiye sermayesinin farklı kesimlerinin taleplerinin sözcüsü olma yolunda önemli adımlar attı. Peki neydi bu kesimlerin önemli talepleri? Kapitalist sisteme uluslar arası ölçekte eklemlenmeyi sağlayacak yasal, kurumsal düzenlemelerin hayata geçirilmesi, bir diğer ifadeyle artık sermaye açısından adeta sihirli bir sözcük olan “istikrar”ın sağlanması. Bu noktada, böyle bir sürecin Türkiye’de
Kaynak: Fatih Özatay, 1 Nisan 2007 Radikal
Özatay’ın verilerine bakıldığında 1998–2007 yılları arasında sanayi sektörünün yüzde 4, imalat sektörünün yüzde 4, tekstil sektörünün yüzde -0,5; giyim sektörünün yüzde 0,1; deri sektörünün yüzde 1 ve taşıt araçları sektörünün yüzde 16,6 oranında büyüdüğü görülüyor. Bu rakamlar her şeyden önce Türkiye’nin son on yıl içinde sanayi, imalat ve özellikle de taşıt araçları gibi yüksek katma değer üretilen alanlarda büyüdüğünü gösteriyor. Bu eğilim özellikle son beş yılda daha da hızlanmıştır. Nitekim aynı sektörlerin büyüme hızlarına bakıldığında, sanayi, imalat ve taşıt araçları sektörlerinin büyüme hızlarının yaklaşık iki kat arttığı; son on yılda küçülmüş olan tekstil sektöründe son beş yılda oldukça küçük bir büyüme hızı yakalandığı görülüyor. Benzer şekilde giyim sektörünün son beş yılda yaşadığı büyüme hızı da düşük oranlarda gerçekleşmiş. Son beş yıla ait sektörel büyüme rakamları bir yandan Türkiye sermayesinin son on yılda yüksek katma değer yaratan alanlara yönelme gücüne ulaştığını, diğer yandan da bu eğilimin günden güne daha da belirginleştiğini ortaya koyar nitelikte. 2004 yılında toplam ihracat içinde en yüksek payı tüketim malları, en düşük payı sermaye malları oluşturmaktadır. 2005 yılına gelindiğinde ise, toplam ihracat artışı içinde tüketim malı ihracatının payı daha yüksek olmakla birlikte sermaye malları ihracatının toplam ihracat içindeki payının bir önceki yıla göre artış oranı daha yüksek bir seyir almaktadır. Bir diğer ifadeyle oransal olarak 2004’ten 2005’e gelindiğinde toplam ihracat artışı yüzde 16,3 olarak gerçekleşmiş, fakat aynı dönemde ihracat artışı bir önceki yıla göre sermaye mallarında yüzde 23,1 ara mallarında yüzde 17 ve tüketim mallarında yüzde 14,1 olarak gerçekleşmiştir. Bu durum 2004 yılından 2005 yılına gelindiğinde ihracatın yapısında önemli bir değişimin başladığı biçiminde yorumlanabilir. Bir diğer ifadeyle söz konusu zaman diliminde Türkiye’nin ihracatında tüketim mallarından ara ve sermaye mallarına doğru bir kayna gerçekleşmiştir. 2005–2006 döneminde ise sermaye malları ihracatı önceki yıllara göre yüzde 15,9; ara malları ihracat artışı da yine önceki yıllara göre yüzde 24,6 gerçekleşmiştir. Görüldüğü üzere, bu dönemde ara malları ihracatındaki artış oranı sermaye malları ihracatının üzerine çıkmıştır. Ancak bu durum yukarıda ifade edilen yapıyı, yani ihracat bileşiminde tüketim mallarından ara ve yatırım mallarına doğru bir kayma gerçekleştiği yargısını değiştirmez. Kaldı ki bu yıllarda (2005–2006) tüketim malları ihracatındaki artış oranı yüzde 8,3 ile sınırlı kalmıştır. Bir başka ifadeyle, 2004–2005 döneminde sermaye malları ve ara malları toplam ihracat artış oranının üzerinde, tüketim malları ise altında kalmıştır. 2005–2006 döneminde ise, sermaye malları ihracatındaki artış, toplam ihracat artışının çok küçük bir farkla altında kalmış, ara malları ihracatı yüksek bir farkla üzerine çıkmış, tüketim malları ihracatı toplam ihracat artış oranının büyük bir farkla altında kalmıştır. İhracatın mal gruplarına göre dağılımına bakılığında aynı sonuçlar elde edilebilir. 2004–2005 döneminde ve giyim sektörlerinin ihracat artış oranı hem toplam ihracat artış oranlarının hem de taşıt araçları ve makine sektörleri ihracat artış oranlarının (büyük ölçüde) altında kalmıştır. Söz konusu eğilim bir sonraki dönemde de hızlanarak devam etmiş, tekstil ve giyim sektörü ihracat artışı oranları dada da küçülürken taşıt araçları ve makine sektörlerinin ihracat artış oranları önemli bir artış yaşamıştır. Toparlayacak olursak, Türkiye son on yılda gerek üretim yönelimi gerekse ihracat yönelimi konusunda önemli bir dönüşüm yaşamış, her iki alanda da gıda ve tekstil gibi düşük katma değerli alanlardan makine ve taşıt araçları gibi yüksek katma değerli alanlara doğru yön değişikliği yaşamıştır. 1980 sonrasında gerçekleştirilen düzenlemeler aynı zamanda bu sürecin gereksinim duyduğu ortamı sağlamaya dönüktür. Öte yandan bu dönemde, ama özellikle de son yıllarda sermaye açısından bakıldığında, üretim sürecinde yukarıdaki çerçeveye uygun emek talebi, güncel dille söylenecek olursak, “nitelikli işgücü” talebi artar hale gelmiştir. Buna paralel olarak üretim sürecinde mühendis kullanımının artması, “üniversite sanayi işbirliği” adı altında üniversitelerin sermayenin gereksinim duyduğu işgücü yapısını oluşturma çabaları, üniversite bölümlerinin bu amaca hizmet eder nitelikte yapılandırılması, özellikle de özel üniversitelerin üretim sürecinde işlevsel olabilecek bilgi üretimini ön plana çıkarmaları bu konudaki başlıca örnekleri oluşturmaktadır. Dolayısıyla nitelikli işgücünün yetiştirilmesi açısından eğitim oldukça önem arz ediyor sermayemiz için. Eğitim reformu dedikleri bu olduğu gibi, her gün yenileri açılan özel eğitim kurumları, “kariyer” kurumları, ya da holding üniversiteleri de bununla ilgili. Ve elbette sermayenin, eğitim gibi geniş yığınların faydalandığı alanların kar alanı olarak bırakılması ihtiyacı. Görünen o ki önümüzdeki dönemlerde bu konuda Türkiye’nin en önemli partneri de Dünya Bankası olacak. Türkiye’nin Dünya Bankası ile ara eleman ve eğitim-iş dünyası arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine yönelik görüşmeler şimdiden başlamış durumda[9]. Benzer bir durum sosyal güvenlik için de geçerli. Kamusal sosyal güvenliğin özel sermayeye kar alanı olarak tanımlanması sermaye için büyük önem taşıyor. Bu ise sermayeye yeni kar alanları yaratılmasının yanında “hak” kavramının ortadan kalkmasına, primini ödeyebilenin sosyal güvenlik hakkından faydalanabilmesine primi ödenmeyenin ise, “yardım severlerin” insafına terk edilmesinin yolunu açıyor. “Yardım” dağıtmanın ötesinde İş-Kur ile anlaşmalar yaparak işsizlere kendi üyeleri olan işverenlerin yanında iş bulma olanağı sağlayan Deniz Feneri Derneği bu konuda önemli bir örnek oluşturuyor.
Sonuç olarak, sermaye cephesinde yeni bir şey olmadığı söylenebilir. Yola, yani saldırıya devam ediyor onlar, hala. Ama en azından son dönemdeki grev haberlerine bakılırsa emek cephesinde bir kıpırdanma potansiyeli ortaya çıkıyor. Bu kıpırdanma bir “dalgalanma”, bir rüzgar halini almadıkça eğitimin, sağlığın metalaştırıldığı ve bir çok insandan esirgendiği; özelleştirmeler sonucunda yeni sermaye gruplarının oluştuğu ve bir çok insanın işsiz kaldığı; “kentsel dönüşüm” uygulaması sonucunda bir çok insanın barınma hakkından mahrum olduğu bir toplumda yaşamaya devam edeceğiz.
[1] Fikret Tulun, Business Week Türkiye, Sayı 31, 12–25 Ağustos 2007
[2] www.sabah.com.tr, 22 Ağustos 2007
[3] www.sabah.com.tr, 22 Ağustos 2007
[4] www.sabah.com.tr, 22 Ağustos 2007
[5] www.sabah.com.tr, 22 Ağustos 2007
[6] Business Week Türkiye, Sayı 31, 12–25 Ağustos 2007
[7] Business Week Türkiye, Sayı 31, 12–25 Ağustos 2007
[8] Business Week Türkiye, Sayı 31, 12–25 Ağustos 2007
[9] IMF Out Dünya Bankası In, Business Week Türkiye Sayı 31, 12–25 Ağustos 2007
